مرکز پویانمایی صبا از مراکز وابسته به صدا و سیماست که ۳۱ خرداد سال ۷۴ با نام شرکت فرهنگی هنری صبا برای تولید مجموعه های انیمیشن به پیشنهاد علی لاریجانی رییس وقت سازمان صدا و سیما و تصویب مقام معظم رهبری تاسیس شد. حالا حدود ۲۳ سال است که از فعالیت این مرکز می گذرد و در آستانه ۴۰ سالگی انقلاب، محمدرحیم لیوانی مدیر مرکز صبا دو دهه فعالیت ها و اتفاقات این مرکز را تشریح کرد.

لیوانی مدیر مرکز صبا در این گفتگو از افزایش کمی و کیفی تولیدات پویانمایی گفت و اینکه قرار است طی یکی دو سال آینده وضعیت تولید به ۱۳۰ ساعت در سال و طبق دستور کار برنامه پنج ساله در تلویزیون به ۵۰۰ ساعت در سال برسد.

مشروح این گفتگو را در زیر می خوانید:

*شاید هنوز باشند کسانی که از روند شکل گیری مرکز پویانمایی صبا و اهداف آن بی خبر باشند لذا می توانیم بحث را با مقدمه ای درباره دلیل شکل گیری این مرکز شروع کنیم.

- پویانمایی کشور ما مدیون انقلاب اسلامی است و اگر صنعتی به نام پویانمایی تلویزیونی داریم آن را مدیون ظهور و بروز انقلاب اسلامی می دانیم. بخشی از این دین را نیز مرهون رهبر انقلاب هستیم که در اوایل دهه ۷۰ توصیه هایی به رییس وقت صداوسیما داشتند و بعد از آن توصیه ها مرکز صبا ایجاد شد و به تدریج توسعه یافت. البته قبل از انقلاب هم تولیداتی اغلب کوتاه، پراکنده و نامنظم در عرصه پویانمایی داشتیم که زیر نظر وزارت فرهنگ و هنر و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ساخته می شد و سازمان دهی شده نبود. مخاطبان این آثار، محدود بودند و عده ای انگشت شمار هم در این حوزه فعالیت داشتند. بعد از انقلاب همچنان فعالیت هایی به طور پراکنده وجود داشت و به صورت غیرصنعتی آثاری ساخته می شد، در تلویزیون هم گروه هایی محدود مشغول به کار شدند و بنا به علاقه خود گاهی براساس طرحی که تصویب می شد اثری می ساختند اما از سال های ۷۴ به بعد براساس مطالبات رهبر انقلاب از سازمان صداوسیما، تمرکز و فعالیت گسترده تری در حوزه پویانمایی صورت گرفت. براساس توصیه های رهبر انقلاب دو مرکز در صداوسیما شکل گرفت که سیمافیلم و صبافیلم بود و یکی ماموریت ساخت فیلم و سریال و دیگری تولید پویانمایی را بر عهده داشت. این تمرکز در حوزه پویانمایی موجب شد اتفاقی در این حوزه شکل بگیرد و در دانشگاه ها نیز به طور متمرکزتر به تربیت نیروهای حرفه ای اقدام شود و به این ترتیب اولین رویش های تولیدات صنعتی و متمرکز در مرکز صبا ایجاد شد.

* اولین سال های فعالیت این مرکز آثار پویانمایی با چند نفر و چند دقیقه در سال به تولید می رسید؟

- مرکز صبا با حدود ۴۰ تا ۵۰ نفر نیرو شروع به کار کرد و در سال اول یعنی در سال ۷۴ حدود ۴۰ دقیقه در یک سال انیمیشن تولید شد. آن زمان آقای سعید توکلیان که در خارج از کشور درس خوانده بود و در دانشکده صداوسیما هم تدریس می کرد از جمله استادانی بود که به این تیم کمک می کرد و دانشجویان او به تدریج وارد کار و تولید شدند. رشته پویانمایی بعد از آن در دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه هنر گسترش پیدا کرد.

یکی از ویژگی های مرکز صبا این بود که به کارها نظم و انسجام می داد و باعث بوجود آمدن نوعی سابقه در کارها شد. پیش از آن کارها به صورت موردی بود و بعد از اینکه پروژه یک گروه به پایان می رسید، پراکنده می شدند اما در مرکز صبا تجربیات اندوخته و به دیگر تیم ها منتقل می شد. در سال های بعد ۴۰ دقیقه تولید به چندین ساعت تولید در سال رسید و کمیت تولید آثار چند قسمتی هم بالا رفت، همچنین طی سال ها تکنولوژی و نرم افزار نیز از طریق مرکز صبا وارد کشور شد و انیمیشن های سه بعدی به تولید رسید.

*تربیت نیرو توسط خود صداوسیما در این سال ها چگونه بوده است؟

 - تربیت نیرو در این سال ها با جدیت پیش رفت. جوانان زیادی از دانشگاه در این مرکز مشغول به کار شدند و تجربه کسب کردند و حتی وارد موسسات خصوصی شدند. فکر می کنم خیلی اندک باشند نیروهایی که اکنون مشغول کار در حوزه انیمیشن باشند و پیش از آن در مرکز صبا فعالیتی نداشته باشند. می توان گفت اکثر کسانیکه امروز در کارهای سریالی و سینمایی انیمیشن کار می کنند پیش از این کار خود را در تلویزیون و از این مرکز آغاز کرده اند.

*فکر می کنم این پتانسیلی برای مرکز صبا و تلویزیون است که نیروهای زیادی را در حوزه انیمیشن تربیت کرده است اما یک نقطه ضعف هم وجود دارد که خیلی از این افراد چون موقعیت را هموار ندیدند به سمت موسسات خصوصی و انیمیشن های سینمایی سوق پیدا کردند.

- زمانیکه رهبر انقلاب توصیه فرمودند که برای کودکان و نوجوانان محتوا تولید کنیم تلویزیون سعی کرد این زیرساخت ها را فراهم کند. مرکزی ایجاد و افرادی هم تربیت شدند و به این ترتیب ما بزرگترین کار را در زمانی انجام دادیم که در منطقه کسی در حوزه انیمیشن کاری نمی کرد و شاید در میان کشورهای منطقه فقط ژاپن در این حوزه فعال بود. ما طی این بیست و چند سال به نوعی رشد و توسعه در صنعت انیمیشن رسیدیم. در ۱۰ سال اول فقط کمیت تولید آثار بالا رفت و ۱۰ سال دوم سعی کردیم کیفیت را گسترش دهیم و عمق بخشی کنیم. با این حال در این سال ها افراد زیادی همچنان با ما همکاری داشتند و تولید انیمیشن تا سال ۸۶ به سالی ۱۰۰ ساعت رسید و تا سال ۹۶ با تمرکز بر کیفیت و عمق بخشی این صنعت روی سالی ۱۰۸ ساعت باقی مانده است. این را هم باید در نظر گرفت که رویش ها هر سال بیشتر می شود و نیروها وارد فضاهای مختلف می شوند در حوزه های دیگر هم همینطور است مثلا بسیاری از کارگردانان و بازیگران سینما در دهه های گذشته در تلویزیون فعالیت داشته اند و این طبیعی است.

البته در حوزه انیمیشن ساخت مجموعه های تلویزیونی خیلی پیچیده تر و سخت تر از یک اثر سینمایی است چون یک فیلمساز انیمیشن وقتی به تجربه و بلوغ کامل می رسد می تواند سریال بسازد. برخی از سریال های انیمیشنی در هر قسمت یک سینمایی است چون بسیار پیچیده تر است و پروداکشن بیشتری را می طلبد. گاهی هم انیماتورهای ما با کشورها و جشنواره های خارجی کار می کنند چون نیروی متخصص در این زمینه رشد بسیاری پیدا کرده است و دنبال بازار کار می گردد.

*روند تولید آثار در این سال ها چه تغییراتی داشته است؟

- در سال ۸۶ مجموع پخش برنامه های تلویزیون در حوزه خردسال، کودک و نوجوان حدود پنج ساعت در روز بود اما اکنون بیش از ۵۰ ساعت در روز است. گروه های کودک شبکه های تلویزیونی و همچنین شبکه کودک روزانه برنامه پخش می کنند که از میان برنامه هایشان روزی پنج ساعت تولیدات جدید و آرشیوی مرکز صبا است. ما قبل از انقلاب زیر پنج ساعت تولید داشتیم اما بعد از انقلاب در این ۲۰ سال حدود ۲۰۰۰ ساعت تولید داشته ایم.

*چه تعداد از این مجموعه ها تاثیرگذار و جریان ساز بوده اند؟ به طور مثال دوران کودکی خود ما با آثاری مثل تام و جری، فوتبالیست ها، و کارتون های مختلفی سپری شد و شاید آثار ایرانی که بتوان از آنها یاد کرد کمتر وجود داشت اما در این سال ها در کنار انیمیشن های خارجی آثار ایرانی هم بوده اند که بتوان به عنوان کار موفق از آنها یاد کرد.

- ما با هدف اثرگذاری عمیق روی روح و روان بچه ها و تربیت کودکانمان تولید پویانمایی را صنعتی کرده ایم، راه درازی را رفته ایم و هنوز راه طولانی تری را در پیش داریم با این حال در مسیر پیشرفت هستیم. در سال های ۷۶ یا ۷۷ تلویزیون با همکاری نیروی انتظامی میان برنامه هایی با شخصیت سیاساکتی پخش کرد. مساله اصلی در پخش این آثار این بود که مردم در هنگام رانندگی کمربند خود را نمی بستند و اصلا چنین فرهنگی وجود نداشت، حتی فردی که کمربند خود را می بست مورد تمسخر قرار می گرفت و اگر شما در تاکسی کمربند می بستید همه به گونه ای دیگر به شما نگاه می کردند. تلویزیون با انیمیشن های سیاساکتی موجب شد این معادله کاملا برعکس شود. بعد از یکی دو سال  پویانمایی به فرهنگسازی در این حوزه بسیار کمک کرد که برای ما یک افتخار است و شاید هیچ ظرفیت و پتانسیل دیگری نمی توانست تا این حد به ما کمک کند.

مجموعه «شکرستان» به کارگردانی بابک نظری هم از جمله آثاری است که اکنون به یک برند تبدیل شده است و کوچک و بزرگ آن را می شناسند. مجموعه دیگری با نام «مهارت های زندگی» داریم که تاکنون ۵۲۰ قسمت از آن با یک تیم کارگردانی ساخته شده است و تنها مجموعه ای که تعداد قسمت های آن در دنیا بالاتر از این سریال است «سیمپسون ها» است. «مهارت های زندگی» در هر بار که پخش شده است کمتر از ۵۰ درصد مخاطب نداشته است و دومین سریال طولانی در دنیاست که سعی کردیم در این مجموعه سبک زندگی ایرانی را بشناسانیم.

*با این حال این مجموعه هااز نظر تاثیرگذاری هنوز نتوانسته اند به اندازه کافی کودکان را جذب کنند و بچه های دهه ۹۰ همچنان به دنبال شبکه های ماهواره ای هستند و آثار خارجی را می بینند.

- من با این حرف موافق نیستم و نمی توان گفت بچه ها دنبال انیمیشن های خارجی هستند. میزان دسترسی نسل های دهه ۶۰ و ۷۰ با دسترسی بچه های این زمان قابل مقایسه نیست. در دهه ۷۰ فقط چند شبکه تلویزیونی و چند ساعت برنامه کودک پخش می شد و مدیوم دیگری هم وجود نداشت. قطعا اکنون که دسترسی زیاد شده است باید محتوا هم بیشتر شود. مخاطب امروز دسترسی ۲۴ ساعته به محتواهای مختلف دارد و میزان تولید محتوا با نوعی انفجار مواجه است. تلویزیون امروز اگر ۲۴ ساعت هم تولید داشته باشد باز هم ممکن است کم باشد چون تولید و عرضه محتوا در مدیوم های مختلف و در فضای مجازی لایتناهی شده است.

* چقدر به جذب مخاطب کودک و هویت بخشی او از طریق انیمیشن توجه می شود؟

- ما به سرمایه گذاری های چند برابری در این حوزه نیازمندیم، زمانی بود که زیرساخت ها و نیروی انسانی وجود نداشت و صداوسیما با پرورش نیروی انسانی و ایجاد زیرساخت ها این امکان را فراهم کرد. البته ما همیشه دچار مشکلاتی بوده ایم چون کشور تحت فشار تحریم های نرم افزاری و سخت افزاری بوده است با این حال رشد کردیم و کیفی سازی انجام شد. امروز می توان گفت ما چند دهه تجربه تولید داریم و تولیدمان هم در کشور بسیار به صرفه است. امروزه تولید انیمیشن در ایران زیر ۵۰۰ دلار در دقیقه است درحالیکه در منطقه نرخ متوسط دقیقه ای ۷ هزار دلار است و ما یک مزیت نسبی بسیار باارزش در تولید انیمیشن داریم. به لحاظ منابع فرهنگی که شامل متون کهن ادبی و مذهبی می شود نیز بسیار غنی هستیم و می توانیم یک تولید صنعتی و ملی را شکل دهیم. امسال هم در آستانه ۴۰ سالگی انقلاب استارت افزایش تولید را زده ایم و قرار است نسبت به سال گذشته یک افزایش ۳۰ درصدی داشته باشیم تا از ۱۰۸ ساعت در سال به ۱۳۰ ساعت تولید برسیم. همچنین بنا داریم طی یک برنامه پنج ساله این میزان را به ۵۰۰ ساعت تولید در سال برسانیم.

*این افزایش کمیت باعث کاهش کیفیت نمی شود؟

- خیر به هیچ عنوان قرار نیست کیفیت کاهش بیابد. ما با تضمین کیفیت، کمیت را افزایش می دهیم و درواقع کمیت همراه با کیفیت افزایش پیدا می کند و به این ترتیب می توانیم بخش گسترده ای از نیازهای پویانمایی تلویزیونی را تامین کنیم. خوشبختانه همه این آثار نه در مرکز صبا بلکه توسط شرکت های خصوصی ساخته می شود و مرکز صبا زیرساخت ها را فراهم می کند تا ما از این طریق برون سپاری کرده و اشتغال زایی کنیم.

*اولویت های مرکز صبا برای ساختن مجموعه های پویانمایی چیست و برچه اساسی موضوعات و سفارش ها انتخاب می شوند؟

- اولویت های ما برای برنامه سازی از دغدغه های کلی کشور گرفته می شود. به طور مثال یکی از محورهای اصلی برنامه سازی تلویزیونی تولید ملی است چراکه کل کشور نیازمند حمایت از تولید ملی و اقتصاد مقاومتی است. ما هم به سازندگان سفارش می کنیم که آثاری بسازند که تولید ملی را تقویت کند مثل مجموعه «قهرمانان مدرسه» به کارگردانی فرح یکدانه که براساس حمایت از کالای ایرانی و تولید ملی شکل گرفته است. این مجموعه ها برای این است که مخاطب را به سمت کالای ایرانی سوق داده و در او اقتدار ملی و غیرت ملی ایجاد کنند. آسیب های اجتماعی نیز از دیگر محورهایی است که ما سعی می کنیم به آن بپردازیم آسیب هایی مثل حاشیه نشینی و یا اعتیاد که از تولیدکنندگان می خواهیم در قالب فیلمنامه و طرح پیشنهادهای خود را ارایه کنند. مجموعه «کیخان» به کارگردانی امیر کساوندی با محور مواد صنعتی سال گذشته از شبکه امید پخش شد و اکنون فصل دوم آن در حال ساخت است. همچنین «ترافیک از این مدلش» به کارگردانی شهرام شیرزادی با شخصیت محوری هوشی خان در قسمت های ۲ دقیقه ای در حال ساخت است، مجموعه دیگری هم توسط علی درخشی در حال تولید است که آن هم در حوزه تولید ملی است.

*چه تعاملی با روانشناسان و جامعه شناسان دارید تا شکل گیری هویت نسل های آینده با تفکر و انگیزه بیشتری شکل بگیرد. انیمیشن های سینمایی که در دنیا ساخته می شود مثل «پاندای کونگ فوکار»، «زوتوپیا»، «رنگو»، «انگری بردز» و... همه در تلاش هستند تا اعتماد به نفس و باور کودک و نوجوان امروزی را نسبت به خود افزایش دهند.

- کارهای سینمایی با سریالی تفاوت بسیاری دارد با این حال هدف ما در تلویزیون انجام پروژه هایی مثل همان انیمیشن هایی است که در حوزه آموزش های راهنمایی و رانندگی فرهنگسازی کرد یعنی ابتدا شناخت مساله، پیدا کردن یک راه حل در مدیوم مناسب و پخش مناسب؛ این سه عامل کمک می کند تا یک مجموعه انیمیشنی موفق باشد.

ما مجموعه پویانمایی «تندر» را به کارگردانی محسن شکرطلب تولید کردیم که درباره یک بچه یوز است، این بچه یوز با چالش هایی مواجه می شود، شجاعت دارد، سراغ حل مساله می رود و سعی می کند خودش مشکلات را حل کند و کاملا امیدوارانه به پایان می رسد. ما در اولویت های بعدی برای این انیمیشن مورد توجه قرار گرفتن یوز ایرانی را در نظر گرفتیم. «مثل نامه» مجموعه دیگری است که گرافیک حرفه ای دارد، از مثل ها، نگارگری و آوازهای ایرانی استفاده کرده است، گرافیک جذابی دارد و از قصه های کهن بهره گرفته است. انیمیشن ما در حال شناسنامه دار شدن است و این چیزی است که ما در این سال ها دنبال آن بوده ایم. «شکرستان» انیمیشنی است که کاراکترها، روایت ها، کلام و سایر المان های آن به کشور و فرهنگ ما تعلق دارد و تلاش ما برای همه مجموعه ها این است که رنگ و بو و ریشه های ایرانی داشته باشد و قطعا باید این چند دهه را می گذراندیم تا به اینجا می رسیدیم. البته ممکن است شما برخی ازتولیدات را ببینید و بگویید شبیه فلان انیمیشن خارجی است اما در ازای آن برخی از کارها نیز کاملا ایرانی است و شبیه هیچ یک از آثار نیست و این هدف اصلی ماست.

*و دورنمایی که برای پویانمایی تلویزیون ترسیم شده است، چیست؟

- اینکه بتوانیم انیمیشن های خود را برند کنیم که یکی از شاخص های برندسازی تولید آثاری با تعداد قسمت های بالاست تا پخش برنامه ها روی آنتن تداوم داشته باشد. در گذشته اگر سریال یا برنامه ای در ۱۳ یا ۲۰ قسمت به صورت یک روز در هفته روی آنتن می رفت مخاطب با آن همراه می شد و هر هفته پای برنامه می نشست اما امروزه نمی توان چنین کاری کرد، مخاطب حوصله تماشای هفتگی آثار را ندارد باید ۲۰ قسمت را در ۲۰ روز نمایش داد بنابراین باید سراغ سریال هایی با قسمت های طولانی برویم تا مدت پخش آنها بازه زمانی بیشتری را در بر گیرد. ما با این رویکرد سمت مجموعه های ۱۰۰ قسمتی رفته ایم و در حال حاضر ۱۲ مجموعه ۱۰۴ قسمتی را در دستور کار داریم که طی چند سال آینده در روند تولید قرار می گیرند.

این ۱۲ مجموعه همه مرتبط با آثار شاخص پویانمایی بوده اند به طور مثال ساخت ۱۰۲ قسمت «شکرستان»، «پهلوانان»، «دهکده پرماجرا» و آثار دیگری را شروع کرده ایم که در مراحل مختلف نگارش، پیش تولید و تولید قرار دارند. به این ترتیب هر مجموعه ای که شروع می شود حداقل سه ماه روی آنتن خواهد بود و سریال این فرصت را دارد که به یک اثر شاخص تبدیل شود، مخاطب آن را بشناسد و در ذهن او رسوب کند. همچنین تیم تولید هم از یک امنیت شغلی برخوردار است و با این تعداد تولید وارد صنعتی سازی آثار می شویم و تهیه کننده به جای اینکه در چند سال چند کار بسازد روی یک کار تمرکز می کند و کیفیت اثر خود را بالاتر می برد.

*مهر